فرش بهارستان را بی شک می توان یکی از آثار هنری منحصر به فرد ایرانیان معرفی کرد که متاسفانه نابود شده است. قالی دست بافت بهارستان که از دوره ساسانی به جا مانده بود و با نام های بهارخسرو، بهارکسری و مهستان نیز شناخته میشد به خاطر مشخصات خاص و ویژه ای که داشت، می توان یکی از معجزه های قالی بافی ایرانیان معرفی کرد که در حمله اعراب به ایران تکه تکه شد!

ما در این مقاله از فرش فراهان قصد داریم در ابتدا به بررسی تاریخچه و قدمت فرش بهارستان پرداخته و پس از معرفی آن سعی خواهیم کرد، مشخصات و خصوصیات اصلی این اثر هنر خاص را برای شما معرفی کنیم. اگر جز دوست داران فرش دستباف و هنر قالی بافی می باشید توصیه میکنیم تا پایان این مقاله حتما همراه ما باشید.

چرا فرش بهارستان بافته شد؟

ساده بخواهیم بگوییم فرش بهارستان یک فرش دستباف عظیم بوده که ابعاد دقیق آن مشخص نیست و در تاریخ متراژهای مختلفی برای آن بیان شده است که محتمل ترین آن طول ۱۴۰ متری و عرض ۲۷ متری می باشد.

این قالی دست بافت در زمان پادشاهی خسرو پرویز ، پادشاه بزرگ ساسانی بافته شده است که دارای فتوحات و دلاوری های بسیار بود و در دوره حکومت خود به پیروزی‌های نظامی بسیاری دست یافت و توانست قلمرو ایران را در زمان پادشاهی خود بسیار گسترده کند ولی از طرفی به خاطر شخصیت عیاشی که داشت، نتوانست حکومت خود را حفظ کند و توسط اطرافیانش کشته شد.

انوشیروان که پادشاه اول ساسانی بود در زمان حکومت خود شهری در غرب ایران بنا نهاد به نام تیسپون که در حال حاظر در کشور عراق قرار دارد. انوشیروان شهر تیسپون که از هفت شهر آباد و نزدیک به هم تشکیل شده بود را به عنوان پایتخت ایرانیان در زمان ساسانیان انتخاب کرد و در آن کاخ های عظیمی را بنا نهاد که یکی از بزرگترین آنها کاخ سفید کسری بود که عظمت این کاخ تا حدی بود که فردوسی، شاعر نامی ایران، زمان ساخت این کاخ را بیش از هفت سال بیان می کند.

وقتی خسرو پرویز به پادشاهی رسید تصمیم گرفت این کاخ ها را با تجهیزات و وسایل ویژه و خاص پر کند که یکی از این موارد بافت فرش بهارستان بود که برای پهن شدن در اتاق بار کاخ کسری در نظر گرفته شده بود.

در واقع خسرو پرویز به دنبال یک فرش خاص و ویژه بود که بتواند در فصل زمستان و سرما یادآور بهار و باغ های بهشت برای وی باشد تا در زمان نوشیدن شراب آنها را به نوعی به بهار دلخوش کند. به همین خاطر به قالی بهارستان ، فرش زمستانی نیز گفته می شود.

مشخصات فرش بهارستان

در مورد مشخصات و ویژگی های فرشی مانند بهارستان که دارای قدمتی نزدیک به 1500 سال می باشد قطعا نمی توان به طور قطع و دقیق در مورد آنها صحبت کرد ولی ما در اینجا سعی کردیم مواردی را بیان کنیم که بیشتر در منابع تاریخی به آنها اشاره شده است:

جنس قالی بهار خسرو

جنس الیاف استفاده شده در فرش بهارستان بیشتر از ابریشم، پشم، گلابتون، طلا و نقره بوده که تلاش شده با استفاده از هزاران قطعه جواهر مرصع زیبایی خاصی به آن داده شود.

جالبه بدانید برای بافت این اثر هنری ویژه نزدیک به 24 استاد به مدت 8 سال زمان گذاشته اند تا بتوانند با استفاده از سنگ‌های قیمتی زیادی چون طلا و نقره  و جواهراتی مثل زمرد و مروارید آن را تبدیل به یک اثر خاص کنند.

اما موضوعی که اینجا باعث ابهام برای دوست داران می شود این است که بافت فرشی با استفاده از سنگ های قیمتی باعث غیر قابل استفاده شدن آن شده و چگونه می توان روی فرش با این جواهرات راه رفت؟

در ابتدا باید بگوییم که در حال حاظر نیز فرش های با جواهرات این شکلی در دنیا وجود دارند که در موزه ها نگهداری می شوند و هدف از بافت فرش هایی با این خصوصیات برای استفاده عموم نبوده که نیاز باشد به راحتی بر روی آنها راه رفت. در واقع چیزی که بیشتر از همه محتمله این است که در این فرش ها راه هایی برای عبور افراد در نظر میگرفتن و در واقع تلاش میشده که یاقوت ها و جواهرات را تنها در جاهای خاصی استفاده شود.

بیشتر بخوانید: مجله فرش هالی و بررسی همکاری فرش فراهان با ابراهیم حقیقی

ابعاد فرش بهارستان

همانطور که گفتیم ابعاد مشخص و دقیقی برای این قالی بهارستان وجود ندارد ولی موضوعی که در همه کتاب های تاریخی به آن اشاره شده است عظمت و بزرگی این فرش می باشد.

• در تاریخ طبری ابعادی که برای این قالی بیان شده است؛ طول فرش را چهارصد و پنجاه قدم و عرض آن را نیز نود قدم ثبت کرده است.
• در کتاب آیا میدانید ابعادی این فرش دستباف را بیست و شش متر طول و بیست و چهار متر عرض تعریف کرده است.
• در بسیاری از کتاب های تاریخی ابعاد ۱۴۰ متر طول و ۲۷ متر پهنا برای این فرش در نظر گرفته شده است.

چیزی که شاید این جا برای افراد سوال ایجاد کند این است که فرشی با این ابعاد و مواد اولیه این شکلی دارای بیش از 2 تن وزن می باشد که حمل و نقل آن بسیار سخت و مشکل خواهد شد. چگونه آن را می بافند و جا به جا می کنند؟

کارشناسان فرش بر این باورند که این قالی در ابتدا روی دار قالی بافته شده است و پس از اتمام در سالن بار خسرو پرویز پهن شده است و آنگاه بادقت و وسواس زیاد جواهرات و یاقوت ها و طلاها جداگانه هریک در جای خود قرار داده شده اند و به نوعی به یکدیگر متصل شده اند، به طوری که پس از تکمیل شدن، فرش به طور یک پارچه به نظر می آمده است.

طراحی و نقشه فرش بهارستان

طراحی و نقشه قالی بهارکسری همانطور که اشاره کردیم برگرفته از باغ های ایرانی می باشد که در آن نهرهای آب کوچکی که شبیه به جوی آب می باشد، جاری می باشند. این نهرها با استفاده از جواهرات شفاف و بی رنگی تزیین شده اند که به نوعی جلوه ای از آب زلال و شفاف را در ذهن بیننده تداعی می کند. علاوه بر این جواهرات، استفاده از دانه‌های مروارید در کف این نهرها باعث شده که بود که ریگ های ته جوی های آب نیز به زیبایی خود را نشان دهند.

برای طبیعی تر شدن نهرها، طرح هایی از اشخاصی با پای پیاده نیز در کنار آنها بافته شده بود که در داخل باغچه های سبزی قرار داشتند که این باغچه ها را با سنگ‌های قیمتی با رنگ سبز طراحی کرده بودند که بتواند چمنزار را به بهترین شکل نشان دهد. همین موضوع نیز باعث دو چندان شدن زیبایی این فرش ویژه شده بود.

جالبه بدانید در داخل باغچه های طراحی شده نیز از درختانی استفاده شد که ساقه‌های زرفام دارند و شاخه‌های درخت‌ها نیز سیمگون می‌باشد. گل‌ها، میوه‌ها و غنچه‌های این فرش نیز جلوه خاصی به این باغچه ها داده بود.

همچنین حاشیه‌های فرش بهارستان به صورت پهن است و به صورت اختصاصی طراحی شده که تزیین آن مانند باغچه ها است. در تعدادی از باغچه‌ها شمش‌ها و لوح‌های طلا به شکل خاک ، سطح باغچه را پوشش داده‌اند.

پایان غم انگیز قالی بهارخسرو

شاید برای شما سوال شده باشد که پایان و سرنوشت این فرش دستباف بی نظیر چه شد؟

طبق مطالعات انجام شده دو سرنوشت برای فرش بهارستان بیان شده است: اولین نظریه این است که هنگامی که خسرو پرویز پادشاه ساسانی مغلوب هراکلیوس امپراطور روم شد این فرش بدست سپاهیان غالب افتاد که این نظریه نسبت با مورد دوم کمتر مورد قبول تاریخ نویسان و کارشناسان می باشد.

نظریه دوم این است که طبق جنگ بزرگی که در 426 بین عراب مسلمان و ایرانیان اتفاق افتاد، با غلبه سپاه مسلمانان به فرماندهی سعد بر پادشاه ساسانیان، تمام زر و سیم و جواهر و اشیا با ارزش و گرانبها ایرانیان که سپاه اعراب تابحال با همچین غنایمی رو به رو نشده بودند، توسط آنها ضبط شد که یکی از آنها فرش بهارستان بود.

از آنجایی که ابعاد این فرش ویژه بسیار بزرگ بود مسلمانان در ابتدا نتوانستند در مورد آن به نتیجه ای برسند و آن را نزد عمر، خلیفه مسلمین در مدینه بردند و وی تصمیم گرفت که آن را تکه های کوچک تقسیم کند و بین مهاجرین و انصار تقسیم کند.

“میر خواند مؤلف روضه الصفا” این چنین بیان می کند که عمر فرش ر ا قطعه قطعه کرد و به طور مساوی بین مهاجرین و انصار تقسیم کرد و از آن جمله با اندازه کف دستی بدست حضرت علی(ع) افتاد که آن حضرت آن تکه را به ۸هزار درهم بفروخت و انفاق کرد و دیگر قطعه ها هم به بازرگانانی که به مدینه آمده بودند فروخته شد.

ما در این مقاله تلاش کردیم تمام نکات لازم در مورد فرش بهارستان یا همان قالی بهارخسرو و بهارکسری که جز قدیمی ترین فرش های دستباف می باشد را برای شما بیان کنیم و قطعا نباید انتظار داشته باشیم تمام آنها صحیح باشد، چون آثار هنری و مطالب تاریخی، با این قدمت بالا اصولا با تحریف های زیادی بین تاریخ نویسان همراه می شود ولی ما تلاش کردیم که در این بین معتبرترین مطالب گفته شده را برای شما جمع آوری کنیم.