تاریخچه فرش ایرانی شاید یکی از مواردی می باشد که خیلی روایات و تحقیق های مختلفی در مورد آن انجام شده است و بر خلاف آنچه که تصور می شود بسیار از موارد و نظرات فقط در حد یک گمانه زنی و نظریه می باشد و از لحاظ تاریخی زمانی شما می توانید یک موضوع را بیان کنید که بتوانید آن را با شواهد و دلایل مستند اثبات کنید.

ما در این مقاله از فرش فراهان قصد داریم با بیان نظریات و مستندات جهانی که در مورد تاریخچه فرش ایرانی وجود دارد این امکان را به شما بدهیم که با شنیدن  و فهمیدن بسیاری از ناگفته ها بتوانید شناخت دقیق تری از تاریخ فرش و قالی بافی پیدا کنید.

شمای کلی تاریخچه فرش ایرانی

برای آنکه بتوانیم در مورد تاریخچه فرش ایرانی موضوع را به قطعیت بیان کنیم باید به این موضوع بپردازیم که ملاک ما برای نامگذاری یک زیرانداز به عنوان یک فرش چیست؟

شناخت پایه و اساس واژه فرش

از آنجایی که حتی انسان های اولیه نیز با استفاده از پوست های حیوانات و برگ های گیاهان برای خود زیراندازهایی تهیه می کردند، اگر بخواهیم هر نوع زیراندازی را به عنوان فرش خطاب کنیم پس اولین فرش را باید به انسان های اولیه نسبت داد.

اما ما ملاک ها و سنجش های دقیق تری برای این موضوع داریم و نزدیک ترین و دقیق ترین تعاریفی که تا به مروز بیان شده است را برای شما بازگو خواهیم کرد.

واژه قالی یا غالی از واژه قالین گرفته شده است که در ارمنستان واقع شده است و در آن زمان ارمنستان جزیی از ایران بوده است، از آنجایی که فرش برای بسیاری از گستردنی ها مورد استفاده قرار می گیرد استفاده از این دوا واژه به عنوان معادل کاری اشتباه می باشد.

اما از طرفی می توان طبق فرهنگ لغت معید کلمهٔ قالی را برگرفته از کلمهٔ ترکی قالین به معنای فرشِ پُرزدار که با نخ و پشم به رنگهای مختلف بافته می‌شود، استفاده کرد.

پس بعد از این توضیحات منظور ما از تاریخچه فرش ایرانی در واقع تاریخ فرش پرزدار می باشد که دارای گره باشد و خیلی کاری به بررسی و استفاده از سایر گستردنی ها نداریم.

تاریخچه فرش ایرانی

اینکه بخواهیم ایران را به طور قطع شروع کننده بافت فرش های پرزدار و قالی بافی بدانیم هنوز به طور دقیق مشخص نیست و نمی توان آن را تایید یا تکذیب کرد، اما چیزی که می توان در مورد فرش به طور مطمئن بیان کرد این است که آسیا مهد اولیه فرش و قالی بافی به حساب می آیند و در این بین قفقاز، ترکستان و ایران محتمل ترین گزینه هایی می باشند که می توان اولین کشور معرفی کرد.

از مهمترین اسنادی که برای بدست آوردن اطلاعات دقیق تر در مورد تاریخچه فرش و قالی بافی استفاده می شود استفاده از نقاشی های هنرمندان جهان می باشد، باید گفت همه این اسناد به خودی خود کاملاً به ضرر ایران می باشند و اما آیا واقعاً چرا نباید در بین این آثار نقاشی اثری از فرش ایرانی پیدا کرد؟

این موضوع کاملاً طبیعی می باشد که در اروپا غربی بخاطر نزدیکی با کشور ترکیه، فرش های این مناطق نسبت به فرش ایرانی بسیار راحت تر و ارزانتر به دست اروپاییان برسد و از طرفی طی دوران صفوی، امپراتوری عثمانی، راه‌های تجاری از ایران به غرب را در کنترل خود داشته و به طور ادواری با دولت ایران در جنگ بوده است.

پس می توان گفت عدم استفاده از فرش های ایرانی در نقاشی های قدیمی اصلاً ملاک مناسبی نمی باشد که بخواهیم با استناد بر آنها ایران را در این بین حذف کنیم.

بیشتر بخوانیم: الیاف فرش دستباف و شناخت انواع نخ های تار و پود قالی

اشتباهات سندهایی بر تاریخچه فرش ایرانی در جهان

خیلی از منابع در بین اسنادی که می خواهند در مورد فرش پرزدار ایران و تاریخچه آن صحبت کنند اولین مورد به سمت جمله معروف گزنفون تاریخ نگار یونانی می روند که بین سال‌های ۴۳۰ تا ۳۴۵ پیش از میلاد می‌نویسد: «ایرانیان برای این‌که بسترشان نرم باشد قالیچه زیر بستر خود می‌گسترند.» اما ما به دنبال قالی های پرزدار که نوع بافت آن ها با گره باشد می باشیم و دنبال هر قالیچه و گستردنی نمی باشیم.

مورد بعدی از اشتباهاتی که از آن برای استناد بر تاریخ فرش ایرانی استفاده می شود، فرش طرح باغستان گوهرباف (بهارستان کسری) خسرو اول در تیسفون است که باید گفت به هیچ عنوان نمی توان آن را یک فرش پرزدار دانست زیرا یک فرش پرزدار با اندازه معرفی شده برای این قالی باید بیش از 2 تن وزن داشته باشد!!!

پس بیان این دو روایت به عنوان شواهد علمی که ایران را مهد فرش جهان دانست کاملاً اشتباه می باشد، اما آیا این تمام ماجرا می باشد و شواهدی برای بیان اینکه ایران را بتوان خواستگاه اصلی فرش پرزدار جهان معرفی کرد وجود ندارد؟

قالی پازیریک و تاریخ فرش ایران

در سال 1949 یکی از نقاط عطف تاریخچه فرش در جهان کشف شد و آن هم فرش گره دار پازیریک بود که در منطقه ای مرزی از کشور مغولستان پیدا شد.

این فرش تاریخی که به عنوان پوشش اسب مورد استفاده قرار می گرفته است از لحاظ تصاویر حاشیه و زمینه مرکزی بسیار شبیه به طرح های دوره هخامنشیان می باشد و از لحاظ ظاهری بسیار شبیه به اشیا کشف شده در لرستان ایران می باشد.

همین شباهت های ظاهری باعث شد که بسیاری از کارشناسان فرش دستباف این قالی را به کشور ایران و تاریخچه فرش ایرانی نسبت دهند.

از طرفی دیگر سالنامهٔ چینی سوئی‌سو به این موضوع اشاره می کند که فرش پشمی ایرانی در دوره ساسانی یکی از کالاهای وارداتی به کشور چین به حساب می آمده است که همین موضوع نشان دهنده رونق و قدرت قالی بافی در ایران در زمان ساسانیان می باشد.

مستندات و مقالاتی که بیان کننده تاریخچه فرش ایرانی می باشند به همین دو مورد محدود نمی شود و یکی دیگر از مهمترین این موارد می توان به مطالبی که در کتاب حدود العالم منتشر شده است اشاره کرد که نشان می دهد قالی بافی در منطقه فارس در قرن سوم قمری بسیار رونق داشته است.

با توجه به این سند معتبر می توان به این نتیجه رسید که قالی بافی و بافت فرش های دستباف پرزدار از دوران قبل از اسلام در ایران رواج داشته و بافت فرش‌های پرزدار با گره، بسیار قدیمی‌تر از آن است که قبلاً تصور میشده است.

روایتی از سیروس پرهام

سیروس پرهام که بسیاری از دوست داران هنر و فرش در ایران آن را با نام مستعار میترا می شناسند در مورد تاریخچه فرش ایرانی اینگونه بیان می کند که:

• در آثار نقاشان اروپای قرن پانزدهم مسیحی هرچه فرش بود از آناتولی و قفقاز بود و نمونه های بازمانده از فرشبافی سده های سیزدهم و چهاردهم مسیحی نیز از قفقاز و آسیای صغیر و هیچ نمونه ی ماقبل صفوی که به تحقیق بافت ایران باشد، در دست نبود. در آن زمان هنوز قالی پازیریک نیز کشف نشده بود و تصور می رفت که قالیبافی دارای عمری هزار ساله و رواج آن درایران نیز مرهون شاهان صفوی است.

ورود اسلام به ایران و تاثیر آن بر فرش

ما تا به اینجای کار سعی کردیم در مورد تاریخچه فرش ایرانی در زمان پادشاهان ایرانی و قبل از اسلام اسناد و مدارکی را ارائه کنیم که بیشترین اعتبار را دارا می باشند، حال بعد از این بررسی اولیه به سراغ تاریخچه فرش ایران در زمان بعد از آمدن اسلام در ایران خواهیم رفت کمی از سرگذشت آن را برای شما بازگو خواهیم کرد.

اعراب از جمله قومیت هایی می باشند که در طول تاریخ هیچوقت نسبت به هنر و کارهای هنری ارزش و اهمیتی قائل نمی شده اند، حداقل می توان این موضوع را در مورد هنر قالی بافی و بافت فرش های دستباف به وضوح مشاهده کرد.

به همین خاطر پس از حضور آنها در کشور ایران هنر قالی بافی با رکوود بسیار زیادی همراه شد و می توان گفت تنها واکنش آنها به فرش های ایرانی ، استفاده از آنها برای تزیین کاخ های باشکوه خود بوده است.

پس از گذشت مدت زمان طولانی حضور دو چهره در خاک ایران و تسلط بر بخشهایی از ایران توانست هنر قالی بافی در ایران را دوباره رونق دهد، هرچند گاهاً با فرهنگ های مختلف با آنچه که در گذشته بوده است.

نام این دو شخصیت ترکان سلجوقی و تیمور لنگ می باشد که با تغییراتی همچون تغییر طراحی ها و نقشه های فرش های ایرانی و استفاده از طرح هایی با خطوط دوار و منحنی به جای طرح های هندسی و همچنین استفاده از موتیف های پیچک و گلها، حیوانات و پرندگان باعث شدند که نوعی هنر قالی بافی در ایران با تحول رو ب رو شود.

ما در این مقاله از فرش فراهان تلاش کردیم که هر آنچه لازم است در مورد اسناد و تاریخچه فرش ایرانی بدانید را به طور مختصر بیان کنیم، اگر در مورد این تحقیق ها و اطلاعات ذکر شده در آن سوال یا نکته ای دارید می توانید آن را در قسمت نظرات با ما در میان قرار دهید.