انواع رنگزاها

الیاف استفاده شده برای بافت پرز چه ابریشمی و چه پشمی باید رنگ شود تا الیاف رنگی تولید شود که به سطح قالی بافته شده جان بخشد . در میان تمام شیوه های هنری که برای بافت یک قالی انجام میشود رنگ امیزی الیاف را میتوان بسیار مهم و تعیین کننده دانست

رنگرزی الیاف قالی با استفاده از دو گروه از رنگزاها صورت میگیرد : رنگ دهنده های مصنوعی یا شیمیایی و رنگ دهنده های طبیعی.

رنگ های مصنوعی

رنگزاهای شیمیایی در ابتدا تنها به جای رنگ های طبیعی گران قیمت که به دست اوردن انها اسان نبود به کار برده میشد مانند نیل  و قرمزدانه سپس در تمام طیف های رنگی رایج شد. این رنگ ها در اواخر قرن هجدهم در اروپا کشف و در قرن نوزدهم بسیار رواج پیدا کرد .

 این رنگ دهنده ها دارای پایه ی اسیدی بودند و بر روی پشم و ابریشم به سرعت ثابت میشدند و به عنوان رنگ های انیلین دار شناخته میشوند. رنگ های انیلین دار به سرعت رواج پیدا کردند و در مقادیر بالا به شرق صادر میشدند اما پس از مدتی به دلیل پایداری بسیار کم در برابر نور و همچنین ایجاد سرفه های بسیار شدید توسط ناصرالدین شاه مصرف انها ممنوع شد.

بعد از مدتی در آلمان رنگ های ازت دار کشف شدند که دوام بیشتری داشتند و استفاده از انها نسبت به رنگ دهنده های انیلین دار آسان تر بود و هنوز هم با موفقیت مورد استفاده قرار میگیرند.

با کشف نیل مصنوعی دوره جدیدی در رنگ های شیمیایی اغاز شد. این رنگ ها قابلیت حل در الکالین ها را دارا بودند و بر روی فیبر حیوانی و گیاهی ثابت میشوند و از پایداری زیادی نیز برخوردارند که استفاده از این رنگ ها به شدت رواج پیدا کرد.

رنگ های طبیعی

رنگ های طبیعی شامل رنگ دهنده های گیاهی ، جانوری و معدنی میشود که البته بیشتر انها متعلق به گیاهان هستند که طی فرایندهایی خشک شده ، پودر شده سپس بعد از خیساندن و یا اکسیداسیون به عنوان رنگ دهنده به کار میروند.

مزایای استفاده از رنگزاهای طبیعی در فرش دستباف

_ جاذبه ذاتی رنگزاهای طبیعی

_آرامش ناشی از کاربرد رنگزاهای طبیعی

_ ایجاد شید های ویژه

_ نداشتن مشکلات زیست محیطی

_ دوری از خطرهای ناشی از کاربرد رنگزاهای مصنوعی

_ ایجاد ویژگی های دیگرعلاوه بر رنگ مانند ضد میکروب ، ضد بید، ضد بو ، افزایش دوام

_ سازگاری با پوست انسان

_ کاربرد ساده

_ تکرار پذیر نبودن برای کالاهای خاص

_ نگرانی از پایان یافتن ذخایر منابع اولیه تولید رنگزاهای مصنوعی

_ ارزش افزوده زیاد

_ امکان شناسایی هویت فرش با توجه به تولید گونه های ویژه رنگزا در محل های خاص

_ تغییر در اثر شرایط مختلف

_ جذب واز بین بردن برخی گازهای محیطی

دندانه ها

زمانی که بین مولکول های رنگ دهنده و مولکول های فیبر شباهت و جود ندارد از موادی به نام تثبیت کننده ها یا دندانه ها استفاده میشود. دندانه ها نمک های فلزی هستند که دارای تمایل متقابل برای الیاف و رنگ ها میباشند که به این وسیله ثبات رنگ ها را بهبود میبخشند و همچنین بر روی طیف رنگی و شدت رنگ ها نیز تاثیر میگذارند

 دندانه ها به دو دسته کلی گیاهی و معدنی تقسیم میشوند.

دندانه های گیاهی

این دندانه ها به طور کامل رنگی هستند و علاوه بر دندانه در رنگرزی به عنوان ماده رنگی نیز استفاده میشوند. یک سری از گیاهان دارای ماده رنگی به نام تانن هستند که در سماق پوست و خود میوه و تعدا زیادی از گیاهان به ویژه پوست درخت بلوط وجود دارد

رنگرزان سنتی در اثر تجربه در طول زمان گیاهانی همچون سماق(پوست) هلیله(تمام گیاه ) بلوط(جفت)  پسته (پوست) انار (پوست) را به عنوان گیاهانی مازوجی شناخته اند

دندانه های معدنی

دندانه های معدنی به تمامی املاح فلزی قابل حل در آب گفته میشود که بیشتر انها را عناصر واسطه جدول تناوبی تشکیل داده اند . این فلزات میتوانند با تشکیل یک پیوند بین خود ،رنگ و لیف اتصال محکمی را به وجود اورند این دندانه ها عبارتند از دندانه زاج سفید، دندانه سولفات مس، دندانه کلرورقلع و غیره

مهمترین دندانه ای که در رنگرزی خامه قالی مورد استفاده قرار میگیرد نمک مضاعف الومینیوم و پتاسیم است که زاج سفید نامیده میشود

دندانه دادن به سه شیوه مختلف انجام میگیرد

_ دندانه قبل از رنگرزی

_ دندانه و رنگرزی هم زمان. بهترین و کاربردی ترین روش دندانه این روش است

_ دندانه بعد از رنگرزی

رنگزاهای طبیعی و ویژگی های آنان

روناس

روناس گیاهی علفی و پایا و خودرو است به ارتفاع نیم تا یک و نیم متر. بخش مورد استفاده این گیاه در رنگرزی اعضای زیرزمینی ان یعنی ریزوم و ریشه است که به ضخامت انگشت بوده و طول ان به یک متر میرسد. پوست ریشه روناس رنگ قهوه ای قرمز داشته و به سادگی از طبقات پایین خود که رنگ قرمز روشن یا مایل به زرد دارن جدا میشود . طعم ان ابتدا ملایم اما پس از مدتی گس و تلخ میشود.

تاریخچه گیاه روناس

رنگ قرمز حاصل از روناس در گذشته قرمز برتر بوده و هنوز هم مورد استفاده قرار میگیرد . البسه رنگ شده با ان در گورستان های یونان مربوط به 6000 سال پیش یافت شده است. گونه روبیا تینکتروم و روبیا پریجرینا دارای بیشترین مقدار رنگ از یک تا دو درصد میباشند.

زمانی که گیاه دوساله باشد ان را جمع اوری کرده ودر معرض افتاب قرار می دهند تا خشک شود و سپس ان را ریز کرده و به صورت پودر در میاورند

روناس دارای تعداد متنوعی ماده رنگزا است که بیشتر ان ها پایه انتراکینونی دارند و حدود 20 نوع ان شناسایی شده که حداقل 11 مورد از انها خاصیت رنگرزی دارند.

محل رویش این گیاه نواحی غرب ایران از جمله اراک ، اطراف دماوند ، تبریز ، یزد ، خوی و غیره است.

در گذشته از دوغ به منظور رنگرزی روناس استفاده میشده که حدود یک سوم مقدار اب از دوغ استفاده میشده و فام رنگی نارنجی به دست می امده است. برای تغییر فام رنگی به قرمز خامه پشمی رنگرزی شده برای 10 تا 24 ساعت در جریان اب رودخانه قرار میدادند

با روناس میتوان طیف های رنگ هایی مانند کرم، قرمز، گلی، نارنجی و قهوه ای روشن تا سیر را با دندانه های مختلف به دست اورد

برای رنگرزی میتوان روناس را به صورت پودر ساییده به طور مستقیم در حمام رنگرزی استفاده کرد یا انکه پودر روناس را عصاره گیری نموده و سپس ان را مورد استفاده قرار داد

به کمک روش دندانه زاج سفید میتوان رنگ های قرمز روشن تا تیره را به دست اورد

در رنگرزی روناس با زاج سفید انتخاب نوع اسید در مرحله رنگرزی از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است زیرا یک فام خاص را با روناس به وجود میاورند. اسید های ضعیف الی رنگ روناس را به سمت قرمز هدایت میکنند و اسید های قوی و معدنی رنگ روناس را به سمت نارنجی و زرد متمایل میکنند. به طور کلی دندانه زاج سفید با روناس بیشتر با اسید سیتریک، اسید استیک، و اسید لاکتیک انجام میشود.

قرمز دانه

قرمز دانه بهترین ماده رنگزای حیوانی است که به تنهایی یا با ترکیب با رنگزاهای گیاهی انواع سایه روشن های رنگی به ویژه برای خامه قالی را از ان به دست می اورند و بشر از اغاز تاریخ با این حشره و موارد استفاده ان اشنا بوده و رنگ قرمز و خود واژه قرمز از این حشره گرفته شده است. برخی معتقدند که ایرانیان بیش از دو هزار سال است که از این رنگزا استفاده میکنند . در کارگاه های رنگرزی سنتی ایران قرمز دانه را به دو نام شراب کش و گچ کش میشناسند .

این ماده در اصل حشره ای است به همین نام که به طور معمول در گروه های بزرگ زندگی میکنند . معروف ترین انها قرمز دانه نپال در منطقه ای به نام کاسیل در مکزیک است که در اوایل قرن نوزدهم به اروپا برده شد تا پیش از قرن نوزدهم اسپانیایی ها ان را در مکزیک پرورش میدادند و به نقاط دیگر صادر میکردند.

شکل ظاهری ان تقریبا به نخودی فشرده شبیه است که به اشتباه به ان کفش دوز میگویند غذای این حشره شیره گیاهانی است که روی انها زندگی میکند.اما پس از مکیدن شیره گیاه از خود صمغی ترشح میکند که همان باعث مرگ حشره میشود. این حشره محکم به تنه گیاه میچسبد و برای حفاظت از خود در تماس با هوا یک پوسته محکم میسازد که به طور طبیعی سرشار از دانه های رنگی ست . پوسته ها خشک میشوند و به صورت پودر درمیاید

پرورش این حشره در گذشته در جنوب ایران مرسوم بوده به ویژه بلوچستان مکان مناسبی برای این حشره بوده است.

رنگ اصلی این حشره اسید کارمینیک است که رنگ دهنده ای بینظیر از لحاظ غلظت و ثبات رنگی و دوام است و نوعی قرمز براق تولید میکند که میتوان ان را در حضور اکسید اهن به سمت ارغوانی سوق داد. این حشره برحسب محل رشد به چند گروه تقسیم میشود از جمله قرمزدانه هندی ، قرمزدانه لهستانی ، قرمزدانه مکزیکی وغیره . استفاده از رنگ قرمز خاصی که از قرمزدانه مکزیکی به دست میاید در قالی های کرمان و مشهد متداول بوده است.

برای رنگرزی قرمزدانه نیاز است که از دندانه های مختلفی برای ایجاد ثبات لازم و طیف های مختلف استفاده کرد برای رنگرزی قرمز دانه بیشتر دندانه های زاج سفید، کلرور قلع، بی کرومات پتاسیم استفاده میشود.

اسپرک

گیاهی دوساله بی کرک دارای ساقه راست، زاویه دار و به ارتفاع نیم متر که منشا اصلی ان نواحی جنوبی فرانسه است.

اسپرک دو گونه دارد گونه اهلی و وحشی . بوته اهلی ان که برای استفاده از ماده رنگی ان کشت میشود دارای رنگ سبز روشن است که شاخه های باریک و بلند و طول ان بین یک تا یک و نیم است. بوته وحشی ان دارای شاخ و برگ زیاد و میوه کمتر است. تمامی بخش های اسپرک دارای ماده رنگزاست اما در ریشه مقدار این ماده کمتر است

در ماه های اخر بهار و اوایل تابستان تخم اسپرک را در زمین می پاشند و پس از رشد لازم ان را کنده و برای خشک کردن در افتاب قرار میدهند بعد از خشک کردن قسمت هایی که در خاک بوده به دلیل مقدار کم ماده رنگزا جدا شده و بقیه را خرد میکنند

اسپرک در منطقه خراسان ، قوچان ، شیروان ، دره اترک بسیار میروید

از اسپرک نه تنها برای رنگرزی رنگ زرد بلکه برای رنگ های لیمویی، نارنجی، زیتونی، سبز و دیگر رنگ های با امیزه های گوناگون بهره میگیرند . رنگ هایی که از اسپرک به دست میایند نرمی و لطافت خاصی به الیاف پشمی می بخشند بهترین روش رنگرزی اسپرک روش پیش دندانه و بعد رنگرزی است.

گردو

گردو یا گردوک واژه ای پهلوی و زادگاه نخست آن ایران، هند و ترکیه است.

درختی زیبا یک پایه و دارای برگ های مرکب از برگچه های فرد و بزرگ است. پوست گردو به دلیل وجود مواد تاننی نیازی به استفاده از دندانه های فلزی برای افزایش ثبات ندارند اما میتوان دندانه های مختلف را برای ایجاد تنوع رنگی در کاربردهای خاص استفاده کرد که البته تغییر رنگی کمی حاصل میشود.قرن هاست که برگ و پوست میوه ان برای رنگرزی الیاف به رنگ های زرد، قهوه ای روشن مایل به زرد و خاکستری و قهوه ای مورد استفاده قرار میگیرد

دندانه هایی که بیشتر با پوست گردو به کار برده میشوند عبارت اند از سولفات اهن، بیکرومات و زاج سفید

روش دندانه دادن الیاف پشم به روش، اول دندانه و سپس رنگرزی میباشد.

نیل

تنها ماده طبیعی تولید فام آبی که از گیاه به دست میاید نیل است. ماده اصلی تولید رنگ آبی ایندیگو نام دارد که از رنگ آبی روشن تا آبی سیر را به وجود میاورد

رنگ نیل با وجود تهیه سخت ان یکی از مهم ترین رنگ های طبیعی است

نیل گیاهی بوته ای شکل است دو ساله با ساقه چوبی و گل اذین خوشه ای و به رنگ سفید ، صورتی و ارغوانی است که در اوایل بهار کشت و در جنوب کشور و بلوچستان یافت میشود.تاریخ نگاران منشا این گیاه را هند میدانند.

روش کار به این صورت است که پس از جدا کردن برگ ها از شاخه ان ها را در حوض های چوبی میریزند روی برگ ها چوب سنگین قرار میدهند و حوض را با آب پر میکنند . پس از چند ساعت تخمیر برگ ها شروع میشود و انیدرید کربنیک و اکسیژن از برگ ها متصاعد میشود . آب سطح حوض ابتدا به رنگ زرد و سپس سبز تغییر میکند . پس از تکمیل تخمیر برگ ها را ازآب در میاورند و در ظرف دیگری میریزند و به سرعت هم میزنند . وجود اکسیژن هوا باعث اکسیده شدن ان میگردد و رنگ آبی ان پررنگ میشود البته افزودن مقداری امونیاک عمل رسوب را سرعت میبخشد. پس از کامل شدن عمل رسوب آب روی ان را خالی و رسوب را از صافی رد میکنند. حاصل عمل تکه های بزرگ و حتی گاهی پودر نرم است.

از ویژگی های بارز نیل این است که اگر برگ های ان را در مقابل اشعه خورشید نگه دارید سفید رنگ میشود و اگر همان برگ را با دست خرد کنید ماده سبز رنگی از ان خارج میشود که در مجاورت هوا به سرعت اکسیده شده و به رنگ آبی در میاید.

به دلیل گرانی نیل، قاچاق ان و افزودن مواد مصنوعی به ان بسیار رایج است. اما دارای ویژگی هایی است که به کمک ان به سادگی میتوان این گیاه را شناخت.

_ از حرارت دادن نیل روی چراغ گاز بخر سرخ رنگی متصاعد میشود که اگر شیشه ای را در بالای ظرف بگیریم به شکل سوزن های براق کریستالیزه میشود که این ماده را ایندیگوتین مینامند.

_ نیل دارای بوی مخصوصی است

_ اگر قطعه ای از نیل را بسوزانند بوی مخصوص نیل از ان استشمام میشود.

وسمه

وسمه نام گیاهی است که به عربی کتم گفته میشود و گونه ای از ان را که در مازندران میروید شال حسنی یا حنای شغال مینامند و به رنگ کرمانی معروف است.

وسمه گیاهی است دو ساله که ارتفاع ان 90 تا 100 سانتی متر بوده و برگ ها کمانی و گروهی دارد. گل های این گیاه زرد و میوه انبه صورت خورجینک کوتاه وسیاه رنگ است و ریشه عمودی و کمی ضخیم دارد. از برگ های ان ماده آبی رنگی سیری به نام وسمه گرفته میشود.

گیاه وسمه بومی چین است. در ایران در کرمانشاه و طاق بستان به وفور دیده میشود و نوع دیگری از ان در شمال ایران و در کنار رود خانه ها میروید.

کاشتن بذر ان در بهار درخطوطی به فاصله 20 تا 30 سانتی متر انجام میگیرد. رشد انها در تیرماه کند است اما پس از ان به سرعت رشد میکند . برگ های ان را چهار تا پنج بار در سال وقتی که ضخیم ، براق و چرب شده باشند برداشت میکنند.

انار

انار درخچه ایست بسیار زیبا به ارتفاع 2 تا 5 متر، برگ های جوان و چند روزه ان حنایی و عنابی شکل و برگ های کامل ان سبز خوش رنگ است و اثاری از رنگ حنایی در انها جلب نظر میکند

بخش های گوناگون انار به وبژه پوست ، ریشه و ساقه ان دارای 22 درصد تانن است که بیشترین مقدار ان در کاسه میوه است.

از پوست میوه ان برا رنگرزی پشم و ابریشم استفاده میشود در فصل پاییز پوست ان را جدا کرده و در افتاب خشک میکنند پس از جوشاندن با اب رنگ به دست امده را صاف کرده و مورد استفاده قرار میدهند

پاره ای از بافندگان ایلیاتی فارش و قشقایی ها از پوست انار رنگ طلایی بسیار فاخری به دست میاورند . حلال پوست انار اب است. از این گیاه برای به دست اوردن رنگ سیاه و خاکستری استفاده میشود برای به دست اوردن رنگ مشکی پرکلاغی از رنگ پوست انار و زاج سیاه استفاده میکنند. روش دندانه دادن الیاف پشم به روش اول دندانه سپس رنگرزی است.

 جاشیر

جاشیر گیاه علفی چند ساله ، ایستاده ، بلند و به ارتفاع حدود 80 نا 200 سانتی متر و یک پایه است . رویشگاه اصلی جاشیر در ایران در منطقه زاگرس است

از جاشیر برای رنگرزی الیاف پشمی به رنگ زرد استفاده میکنند . برگ و ساقه این گیاه حاوی مواد رنگزای زرد رنگ است جاشیر بیشتر در مناطق فارس و چهار محال بختیاری مورد استفاده قرار میگیرد و به دلیل ارزانی به جای اسپرک به کار برده میشود و همچنین برای ایجاد رنگ سبز از جاشیر استفاده میشود. این رنگ از مخلوط زرد و ابی به دست میاید . به طور معمول کالای پشمی ابتدا با جاشیر و سپس با نیل رنگرزی میشود.

برای مشاهده فرایند رنگرزی در فرش فراهان به لینک زیر مراجعه فرمایید.

برای در جریان بودن از تصاویر بیشتر از فرایند رنگرزی در مجموعه فرش فراهان به لینک زیر مراجعه فرمایید