انواع طرح فرش دستباف

انواع طرح فرش دستباف در ایران بسیار زیاد است اما یک دسته بندی کلی وجود دارد که هر طرحی زیر مجموعه یکی از دسته بندی هاست. در گذشته هر طرحی مختص یک منطقه خاص بوده است که موجب شناسایی خاستگاه ان قالی میشده است. اما امروزه بر اساس سلیقه تاجر یا تولید کننده یا سفارش دهنده در هر منطقه ای طرح های متفاوت بافته میشود.

نقشه ها  در روی کاغذ شطرنجی به سه صورت کشیده میشوند : طرح های سراسری که در انها قرینه رخ نداده پس کل طرح باید کشیده شود. معمولا این طرح ها طرح هایی جهت دار هستند یعنی از یک طرف معنی دارند.

طرح های یک دوم که دارای یک خط تقارن عمودی است که بافنده به وسیله یک دوم طرح، طرح کامل را می بافد.

 طرح های یک چهارم که بافنده توسط یک چهارم طرح کل طرح را میبافد . این طرح ها دارای دو خط تقارن هستند.

در اینجا برای اشنایی بیشتر با طرح ها یک دسته بندی کلی از انها را ذکر میکنیم

طرح جانمازی یا محرابی

با امدن اسلام به ایران و اعتقاد به اینکه مسلمانان باید در جای پاک نماز بخوانند این طرح قالی رواج پیدا کرد. فرم این قالی ها با معماری مذهبی اسلامی ارتباط مستقیم دارد. چون نماز جایگاه مهم و مقدسی دارد بنابراین طرح محرابی باید دارای طرح هایی باشد که اشاره به مفاهیم و باورهای مذهبی میکند.

این قالی ها از یک طرح محراب در بالا  که اراسته به یک طاق کوچک است و به دو لچک در گوشه ها ختم میشود که نشان دهنده این است که مومن باید رو به قبله بایستد و در هنگام نماز سر بر طاق گذاشته و دست ها بر روی لچک هاست . همچنین در قسمت فوقانی اشعار و ایاتی از قران  و کلمات دینی قرار دارد  که نشان دهنده زندگی معنوی است و در قسمت پایینی طرح هایی از گلدان های گل و کوزه اب ، حیوانات و مخلوقات زمینی دیده میشود که نشان دهنده زندگی زمینی است.

این قالی ها جزو طرح های جهت دار با نقشه یک دوم هستند و معمولا در ابعاد کوچک بافته میشوند . در ایران در دوره صفویه با طرح های گلدانی پر و پیچ و خم و کتیبه های نوشته شده رواج پیدا کرد. در عشایر و روستا ها معمولا در این نوع قالی ها از نماد ها برای دفع شر و چشم زخم استفاده میکنند.

انواع طرح های محرابی شامل : محراب قندیلی، ستون دار، کتیبه دار، گلدسته ای، هزار گل، گلدانی و درختی میشود که همگی طرح هایی تلفیقی به حساب می ایند.

طرح محرابی هزار گل

طرح های لچک و ترنج

رایج ترین طرحی که بر اساس نقشه یک چهارم بافته میشود طرح لچک ترنج است . ترنج طرحی مدور در مرکز قالی است که ابعاد و جلوه ان بقیه طرح را تحت تاثیر قرار می دهد. در ترکیبات سنتی طرح ربعی ترنج در گوشه ها تکرار میشود که لچک نامیده میشوند. به کار بردن ترنج مرکزی از ویژگی های بارز تولیدات درباری دوره صفویه است. این طرح پیشینه ای کهن دارد که در ابتدا ترنج هایی هندسی در قالی های مملوکی مصر و اناتولی دیده شد سپس ترنج های منحنی در قالی های عثمانی و درباری ایران دیده شد.

این طرح در قرن 15 و تحت تاثیر حمایت سلاطین تیموری در ایران رواج یافت . در واقع طرح ترنجی طرحی از خورشید را نمایش می دهد که مفهوم دروازه آسمان را داراست و راهی است میان دنیای خاکی و آسمانی .

در بیشتر موارد ترنج به شکل بیضی و به صورت طولی است و دارای دو بخش هم جوار به نام سر ترنج است. معمولا ترنج ها رنگی متضاد با رنگ زمینه دارند . ترنج و لچک ها در طرح و رنگ با هم هماهنگی دارند . ترنج ها همیشه به صورت دایره و بیضی نیستند ترنج های لوزی شکل، هندسی ، شش ضلعی نیز به فراخور طرح به کار میرود.

 

طرح لچک و ترنج افشان

برای مشاهده طرح لچک ترنج دیگر بر روی لینک کلیک کنید

طرح تصویری

قالی هایی شامل تصاویر و اشیایی که با حقیقت گرایی خلق شده و براساس طرح های مینیاتوری است. نمونه های باارزشی برای مجموعه های خاصی هستند که به صورت سفارشی تولید میشده اند. در دوره قاجار طبقه ثروتمند علاقه خاصی به قالی هایی با موضوعات بومی( مثل حکایات شکار شاه خسرو و بهرام گور در دوره ساسانی) ، ادبیات حماسی( مثل لیلی و مجنون ) و اروپایی داشته اند بنابراین قالی هایی با موضوعات متفاوت از لیلی و مجنون تا ناپلئون بافته شد.

چهره نگاری موضوع دیگری است که در اواخر قرن 19 در دربار قاجار تحت تاثیر نقاشی اروپائی به شدت رواج پیدا کرد و چهره شاهزادگان و اشراف زادگان بافته شد. توجه فراوان به زیورالات، لباس ها و دکوراسیون گران قیمت الهام بخش هنرمندان در ان دوره بوده است. یکی از شاه های معروف و محبوب در بافت قالی ها چهره شاه عباس صفوی با سبیل های بلند بوده است .

این طرح جزو طرح های سراسری محسوب میشود و معمولا در حاشیه این طرح ها کتیبه هایی اراسته به اشعار فارسی وجود داشته و نام بافنده و طراح نیز ذکر میشده است.

طرح شکارگاه

این طرح از دوره صفویه رواج یافت و صحنه های شکار ، اسب سواران در تعقیب شکار ، حیوانات درنده واقعی و خیالی در حال مبارزه و انسان های در حال نبرد با حیوانات وحشی از موضوعات این قالی هاست. این طرح ها اغلب جزو نقشه های سراسری است . شکار در شرق هنر اشرافی محسوب می شده است و نشان دهنده برتری هوش و قدرت انسان به جهان طبیعت است که بافندگان این موضوع را در اثارشان بازافرینی کرده اند. بافت این طرح بیشتر در قم کرمان و اصفهان رایج است.

طرح شکارگاه

طرح بته جقه

بته طرحی ظریف است که در اغلب مناطق کاربرد دارد . شبیه یک قطره است که بخش انتهایی ان به سمت دیگر خم شده و معانی متفاوتی دارد و خاستگاه ان نامعلوم است. بته واژه فارسی به معنای بوته گل است. استفاده از این طرح در قالی از قرن 18 رواج داشته است. بته معانی متفاوتی دارد از جمله مشک ، قطره اب، بادام ، میوه کاج ، برگ نخل ، منقار طوطی . طرح بته به نمادهای زرتشتی نزدیک است. برخی معتقدند طرح بته ریشه در شرق دور و طرح معروف یین یانگ دارد که نماد تعادل در جهان است.

بته یک نقش محبوب در بین بافندگان است که هم در زمینه و هم در حاشه به کار میرود. بته در طرح محرمات بسیار کاربرد دارد. محرمات طرحی است از ستون های عمودی که در هر کدام از انها طرح بته در یک خط زیگزاگی تکرار شده است. در کرمان و درخش بته دو تایی یا مادر و دختر رایج است که در یک بته اصلی یک بته کوچک در جهت مخالف قرار دارد. در کردستان بته ها بزرگ و در داخل انها گل های ریز به کار رفته است. در ترکیب دسته گلی بته ها به صورت گلبرگ هایی در اطراف رز مرکزی قرار دارند. همچنین به صورت اشکالی ریز و ساده در فرش های افشاری رواج دارد. در یزد ، کرمان و قائنات به شدت محبوب است شاید به دلیل ایین زرتشتی که در این نواحی رایج است.

طرح بته دسته گلی ساروق

طرح گول

گول یه واژه ترکی به معنی دسته است. یک ترنج چند وجهی در ابعاد مختلفی که درون انها با نقش مایه های کوچک تزئین شده است. این طرح ویژگی قالی های ترکمن و بخاراست . در واقع گول نماد قبایل خاصی از حیوانات مختلف بوده است. هر قبیله گول خاص خود را دارا بوده که در روی قالی خود استفاده میکردند.

در دوره سلجوقی استفاده از گول های بزرگ که در داخل ان طرح پرندگان و اژدهای ساده شده به کار میرفته و در واقع نماد های مقدسی بوده اند.

گول ها طرح هایی با تزئینات متفاوت هستند و نام های متفاوتی دارند از قبیل گول تکه که دارای 4 بخش است و نقوش صلیب مانند دارد. گول ساتر مقطعی دندانه دار دارد . گولی گول یا گول گلدار که اراسته به گل های کوچک 3 برگی است. در قالی های ترکمن گول ها به صورت ترکیبات هندسی در زمینه شلوغ به صورت ردیف های منظم ستونی به کار رفته است که در کنارشان طرح های ثانویه صلیب شکل یا چند ضلعی استفاده شده است.

گول تکه در قالی ترکمن

طرح خرچنگی

به ترنج های قلاب مانند که مخصوص قالی های بافته شده در جنوب ایران و همچنین منطقه قفقاز است که از نقش مایه هایی در اطراف انها استفاده میشود گفته میشود و ارتباط تنگاتنگی با طرح های گلدار صفویه دارد. احتمال زیاد خاستگاه ان هندسی شدن برخی طرح های گلدار دوره صفویه است که بافندگان قفقازی از انها الهام گرفته و ان را به صورت ساده و در داخل طرح با پیچیدگی کمتر اجرا کردند.

طرح های گل دار

از رایج ترین عناصر تزئینی در قالی است که با اندازه و شکل های بسیار متفاوت و بسیار طبیعت گرایانه طراحی میشوند. براساس توافق گل ها نامتقارن یا جهت دار به نام گل های نخلی میشناسند و گل های متقارن به گل های سرخ یا رز معروف اند که همگی در دسته گل های ختایی جای میگیرند . این گل ها ریشه در گلهای لوتوس و خطمی از طرح های سنتی چین و خاور است.

در قرن 17 یک طرح گل نخلی الهام گرفته از گل لوتوس به نام شاه عباسی در قالی ها رواج پیدا کرد که انواع و ابعاد مختلفی دارد و هنوز هم در قالی ها بسیبار استفاده میشود. نقش مایه گل در طرح های مختلف کاربرد دارد  و با توجه به طرح قالی انواع گوناگونی را شامل میشود. از جمله طرح گل و بلبل، دسته های گل در کنار تصویر پرندگان ، طرح گل حنایی در مشک اباد و سلطان اباد که شامل گل های مدوری است در داخل شبکه هایی از برگ های دندانه دار و ساقه های ظریف ، طرح گل فرنگ که همان گل های رز فرانسوی است که هم در حاشیه و هم در متن استفاده میشود و در قرن 19 رواج پیدا کرد.

در چین گل های به کار رفته در قالی ها معانی متفاوتی دارند مانند گل خار یا یخ که نماد شجاعت در مقابل سختی هاست و نماد زمستان است. گل بامبو نماد ثبات و زندگی طولانی است گل داوودی نماد پاییز است . گل خطمی نماد ثروت ، زیبایی و عشق . گل ارکیده نماد فروتنی و تواضع . گل لوتوس یک نماد قدیمی از پاکی و قدرت و باروری و حاصل خیزی و نماد تابستان است و شکوفه هلو نماد بهار است.

طرح گلدار دسته گلی مهاجران ساروق

برای مشاهده طرح دسته گلی دیگر بر روی لینک کلیک کنید

طرح های درختی

درخت ها گاهی به صورت حقیقت گرایانه و گاهی به شکل ساده و به صورت قرار دادی به کار میرود. اغلب این طرح ها جهت دار هستند و دارا ی نقشه سراسری . گاهی روی شاخه ها یا پشت انها پرندگان و سایر حیوانات قرار گرفته اند . در طرحی دیگر معمولا شاخه درختان از یک گلدان بزرگ مرکزی منشعب شده اند.

در طرح های جانمازی نیز رواج دارند. در واقع در فرهنگ شرق درخت مفاهیم عمیق عرفانی و نمادین دارد مانند نامیرایی و جاودانگی و باروری . در کنار درخت زندگی معمولا دو نگهبان برای محافظت از ان بافته میشود که بیشتر تصاویری از حیوانات است.

طرح درختی دیگری که در قرن 15 و 16 در بافت قالی ها به کار میرفته درخت سخنگو یا واق واق بوده که درختی است خیالی با برگ های بزرگ و گرد و میوه هایی از سر انسان ها و حیوانات که این سرها توانایی پیشگویی اینده را داشته اند. این طرح ها هم در زمینه و هم در حاشیه به کار میرفته است.

 طرح درختی سراسری مدرن

برای مشاهده طرح درختی سنتی بر روی لینک کلیک کنید

کتیبه ها

فضاهایی مستطیل شکل و یا دارای قاب هایی پرپیچ و خم هستند که اغلب در قالی های سفارشی با هدف اطلاع رسانی از نام طراح، بافنده و یا سفارش دهنده و تاریخ بافت ، بافته میشوند. گاهی در کتیبه به ستایش زیبایی قالی پرداخته و گاهی ایات قران یا نام خدا ذکر شده است. در بقیه موارد ابیات زیبایی در وصف باغ ها و گل وبلبل و مرتبط با قالی ذکر شده است. گاها به دلیل بی تجربگی بافنده یا بی سواد بودن او در مجموع نوشته ناخوانا است.

ماهی هراتی

هراتی یا ریزه ماهی که در اغلب نقاط ایران رایج است. از قرن 16 و 17 در هرات طرح های گلدار با زمینه شلوغ گه از یک گلدان بزرگ منشعب شده بافته میشده است. در ابتدا به صورت هندسی و شکسته بوده که به تدریج انحنادار شده است. گل های نخلی و سرخ با شکل های مختلف روی زمینه به صورت ردیف های منظم و متصل به ساقه های انحنا داری قرار گرفته است.

طرح هراتی یک طرح لوزی شکل است که از ساقه های انحناداری به وجود امده و گل های مدوری را درون خود جای داده در هر راس لوزی یک گل نخلی قرار گرفته و 4 برگ در 4 گوشه قرار دارد که گاهی برگ ها به صورت ماهی های کوچک دیده میشوند . به همین دلیل به طرح  ریزه ماهی نیز معروف است .

طرح های ریزه ماهی معروف در ایران میتوان به ریزه ماهی فراهان ریزه ماهی سربند یا مال میر ریزه ماهی ملایراشاره کرد

قالی ماهی هراتی فراهان

میناخوانی

طرحی است مشتق گرفته از طرح ماهی هراتی که در رئوس لوزی ها به جای گل های نخلی از گل ها مدوری با گلبرگ های بیشتر استفاده شده است. معمولا گل ها به رنگ قرمز روشن هستند و زمینه قالی به رنگ سرمه ای است و رنگ کرم به ندرت به کار رفته است. از قرن 18 در بافت قالی ها در جوشقان و شیراز و سپس توسط عشایر و روستاییان به شکل ساده تری رواج پیدا کرد . در ورامین گروه های کرد پازوکی زندگی میکنند که طرح مینا خوانی را بسیار زیبا و حرفه ای و با نقشمایه های مختص به خود میبافند که به میناخوانی ورامین معروف است.

طرح مینا خوانی ورامین

گلدانی

طرح یک گلدان با شاخه های گل در مرکز به طرح گلدانی معروف است که طرحی جهت دار است و نقشه ان یا سراسری است و یا یک دوم . در دوره صفویه در کرمان به شدت رواج یافت . در این طرح گلدان خاستگاه یک طرح پیچیده است و زمینه با گلها ،برگ ها و ساقه های متوالی پر شده . در قالی های جانمازی نیز طرح گلدانی رواج دارد . گلدان در مرکز متمرکز شده و دارای ابعاد بزرگی است به شکل خمره یا کوزه که یک دسته گل از ان خارج شده است.

قالی  گلدانی

طرح زیر خاکی

خاستگاه این طرح در کرمان و تبریز بوده و همان طور که از نام ان برمی آید این طرح شامل اشیایی است که از مناطق باستانی و تاریخی ایران به دست امده مانند گلدان ها ، خمره ها ، جام ها و همچنین تصاویری از تاج های پادشاهان هخامنشی و نقش برجسته های تخت جمشید میشود.

طرح گلدانی ظل السلطان

این طرح یک طرح اصیل است که ریشه فارسی دارد و شامل یک گلدان بزرگ و دسته گلی در ان میشود که در هر سمت ان پرنده ای قرار گرفته است. گفته میشود که این طرح به خاطر ظل السلطان حاکم اصفهان طراحی شده است. این طرح در قرن 19 و اوایل قرن 20 در ناحیه ملایر بسیار رایج بوده و بعدها در قم و تبریز نیز طرفدار پیدا کرد.

طرح افشان

افشان در فارسی به معنای کاملا شکوفا شده است. طرحی که در قرن 17 و در دوره صفوی بسیار رایج شو و تا به امروز نیز ادامه داشته است. در قرن 18 ترکیباتی بسیار غنی و زیبا به کار میرفته است. در این طرح گل ها و برگ ها و شاخه ها ی پراکنده و بدون پیوستگی در متن فرش افشانده شده و بیشتر از گل های شاه عباسی به عنوان گل اصلی و از گلهای دیگر برای تزئینات بیشتر استفاده میشده است.

طرح افشان با گل های شاه عباسی

برای مشاهده طرح افشان دیگر به این لینک مراجعه فرمایید 

طرح باغی

این طرح از قرن 17 رواج پیدا کرده و در ایران به طرح حوضی نیز شهرت دارد زیرا یک بخش مرکزی حوض مانند در مرکز قرار گرفت و جوی های کوچکی از ان نشات پیدا کرده است.

طرح باغی طرحی است طبیعت گرایانه از باغچه های پرگل که توسط جوی های ابی که به صورت هندسی رسم شده از یکدیگر جدا شده اند. این جوی های اب در مرکز و در حوض به همدیگر میرسیدند و معمولا در این جوی ها ماهی ها و حیوانات ابزی در حال شنا کردن هستند که جریان اب به طرح جان بخشیده است. در باغچه ها از طرح های مختلفی از قبیل سرو ، بید مجنون ، بوته ها ، گلدان های گل ، تصاویری از حیوانات و پرندگان استفاده شده است . استفاده این طرح توسط بختیاری های جنوب اصفهان ، چهار محال ، قم ،کرمان و بیرجند رواج دارد.

 

طرح اسلیمی

در این طرح ساقه های ظریف انحناداری وجود دارد که به یک ترنج مرکزی آراسته شده اند و گل و برگ هایی زمینه را پر کرده و ساقه ها به صورت متقارن و پر پیچ و خم به کار رفته است. این ساقه های منحنی شکل را اسلیمی مینامند

ریشه دقیق این واژه مشخص نیست. برخی آن را برگرفته از سلطان سلیم که طرحی برای او طراحی شده بوده میدانند . برخی معتقدند از لغت اسلام گرفته شده و برخی دیگر ان را ابداع طراح درباری اصفهان به نام اسلیم میدانند که نام خود را روی این طرح گذاشته است.

انواع اسلیمی عبارت اند از اسلیمی شکسته ، اسلیمی بندی ، اسلیمی لچک و ترنج ، اسلیمی ترنج دار اسلیمی دهن اژدری

اسلیمی دهن اژدری

طرح قابی یا خشتی

متن فرش در این طرح ها به قسمت ها یا قاب هایمختلفی تقسیم شده که به طور منظم در کنار هم قرار دارند و داخل هر قاب با گل و برگ های مختلفی تزیین شده است.

طرح خشتی بختیاری

برای مشاهده طرح قاب قابی دیگر به این لینک مراجعه فرمایید

طرح های هندسی

در این طرح ها از انواع اشکال هندسی استفاده میشود . معمولا خطوط زاویه دارند و نقوش به صورت شکسته ترسیم میشوند . . این طرح ها اغلب مختص روستاییان و عشایر است.

طرح هندسی لچک و ترنج کف ساده

برای مشاهده یکی از طرح های اصیل مهاجران – ساروق به این لینک مراجعه فرمایید

برگرفته از کتاب قالین دکتر صباحی