فرش دستباف چگونه بافته میشود ؟

در کشور های شرقی براساس اداب و رسوم مناطق مختلف شیوه های بافتی مختلفی نیز وجود دارد. در ایران نیز همان طور که قبلا به آن اشاره کردیم در قالی بافی به دو منطقه فارسی باف و ترکی باف دسته بندی میشود. در این پست به چگونگی بافت فرش دستباف در این دو منطقه اشاره ای کوتاه خواهیم داشت

ذرع و گره ذرعی چیست ؟

برای اندازه گیره فرشهای دستباف از واحدی مجزا به نام گره ذرعی و ذرع استفاده میشود که این واحد در مناطق ترکی و فارسی متفاوت است.

در مناطق فارسی بافت یک گره ذرعی برابر با 6.5 سانتی متر است و یک ذرع برابر با 104 سانتی متر.

در مناطق ترکی باف یک گره ذرعی برابر با 7 سانتی متر و یک ذرع برابر با 112 سانتی متر است. تمامی اندازه های فرش های دستباف براساس همین واحد اندازه گیری یعنی ذرع است.

رجشمار

مبحث دیگر رجشمار است. در واقع رجشمار به تعدا گره های بافته شده در یک واحد گره ذرعی فارسی یا ترکی ( بستگی به منطقه بافت دار) گفته میشود. هر چه تعداد گره های بافته شده در یه گره ذرعی بیشتر باشد به اصطلاح گفته میشود قالی ریزبافت تر است و هر چه این تعداد کمتر باشد قالی درشت باف تر است. به طور مثال زمانی که گفته میشود این قالی 30 رج است یعنی در 7 یا 6.5 سانت 30 گره بافته میشود.

اجزای تشکیل دهنده فرش دستباف

همان طور که میدانیم یک فرش دستباف از سه جزء اصلی تشکیل میشود : تار، پود و پرز . این سه جزء میتوانند از جنس پشم ، ابریشم و پنبه باشند. با توجه به رجشمار ضخامت تار و پود و خامه تغییر میکند در قالی های درشت ضخیم تر و در قالی های ریز باف نازک تر هستند.

تار

تار ( چله، تنه ) اغلب از جنس پنبه است اما در مناطقی مانند قم و تبریز برای بافت قالی های بسیار ریز باف از چله ابریشم نیز استفاده میشود که البته کار کردن با آن به مهارت بالایی نیاز دارد. همچنین در مناطق عشایری و برای بافت گبه از چله پشمی استفاده میکنند.

پود

پود نیز اغلب از جنس پنبه است اما در مناطق عشایری برای بافت گبه از پود پشمی نیز استفاده میشود.براساس منطقه بافت بعد از هر رج بافت از یک تا چندین پود استفاده میکنند.

پرز

پرز که در واقع جزء اصلی یک فرش دستباف است که به وسیله گره ایجاد میشود در واقع بدون گره ما دستبافته ای ساده و گلیم مانند داریم اما با گره و پرز است که فرش دستباف هویت و نقش و نگار میپذیرد.

گره ها اکثرا از جنس پشم هستند. اما برای قالی های با رجشمار های بالا و در مناطقی مثل قم و تبریز از ابریشم برای بافت قالی های ریزباف استفاده میشود که به مهارت خاصی نیاز دارد.

انواع گره و چگونگی بافت آنها

در ایران دو نوع گره استفاده میشود گره فارسی یا گره نامتقارن که خامه از پشت یک تار عبور کرده و به دور تار کناری میپیچد . در مناطق فارسی باف که شامل مناطق مرکزی و جنوب و شرقی ایران میشود.

گره دیگر گره ترکی یا متقارن نام دارد که همان طور که از اسم ان مشخص است خامه به صورت متقارن به دور هر دو تار می پیچد.

مراحل بافت

قبل از شروع بافت اصلی قالی به منظور استحکام اول کار بافنده زنجیره بافی و گلیم بافی ( شال بافی، شالکی، کرباس ، سوف بافی ) را انجام میدهد سپس شروع به بافت اصلی میکند. برای بافت گره ها از ابزاری به نام کارد یا چاقو( فارسی باف) و قلاب ( ترکی باف) استفاده میشود.

قبل از شروع نقشه خوانی بافنده ابتدا چندین رج ساده بافی انجام میدهد که معمولا به رنگ زمینه است و دور تا دور قالی قابل مشاهده است که به اصطلاح به آن مخمل بافی یا لوار نیز گفته می شود.

 به طور معمول بافنده بعد از هر رج بافت یک پود زیر یا کلفت و سپس یک پود رو یا نازک را رد میکند و عملیات کوبش را انجام میدهد. برای کوبیدن کار از کرکیت (فارسی باف) و دفه یا دفتین (ترکی باف) استفاده میشود.

برای استحکام و استقامت بیشتر قالی در کناره های قالی در امتداد طول قالی و حاشیه از کناره پیچ ها استفاده میکنند نام های دیگر ان شیرازه بافی، لب پیچ، قراق پیچ است.  کناره پیچ ها انواع مختلفی دارند و در مناطق مختلف به صورت های مختلفی بافته میشوند.

به طور کلی کناره پیچ ها به دو دسته منفصل و متصل تقسیم میشوند. شیرازه متصل همزمان با بافت قالی پیچانده میشود و تا انتهای قالی نیز ادامه دارد که به چهار دسته متخاصم ، چندردیفه ، متضاد و متواضع تقسیم بندی میشود. شیرازه منفصل بعد از بریدن قالی و توسط افراد متخصص به ان اضافه میشود.

بافنده هنرمند بر اساس نقشه و طرحی که دارد رج به رج قالی را بافته و روح و عشق و احساس خود را با آن در امیخته و در نهایت دستبافته ای را میبینیم که جدای از طرح و نقش و رنگ بی نظیر آن احساسات و عواطف یک هنرمند بافنده در آن به خوبی قابل درک است و به دلیل همین نکته است که یک فرش دستباف احساس زنده بودن را به ما هدیه میدهد.

بافنده هنرمند در حال بافت یک قالی بسیار زیبا

تصاویر گره ها و کناره پیچ از کتاب قالین دکتر طاهر صباحی